اين نوشته به كوشش همسر گرانقدرم خانم منيژه رضاپور تهيه شده است.
شرح حال مقدسى (335 تا 381 ه.ق)
نام و نسب مقدسى
نام او شمس الدين ابوعبدالله محمد بن احمد است مقدسى به شهر بيت المقدس نسبت داده مىشود. به لحاظ مكانهايى كه ديده و يا اعمال و مهارتهاى او، صفتها و لقبهاى متعددى برايش گفته شده كه در كتاب «احسن التقاسيم... » نيز آمده است مانند: فلسطينى، مصرى، خراسانى، فقيه، صوفى، ولىّ، زاهد، تاجر، جهانگرد، مؤذن، خطيب، حنفى، كردى، دانشمند، استاد و غيره.
هم چنين گاهى نام خود را تغيير مىداد تا بتواند در گروههاى مختلف نفوذ كرده و بر جايگاه حقيقى و منزلت آنان آگاهى پيدا كند.
جدش بنّاء مشهورى در فلسطين بود و به درخواست احمد بن طولون (حاكم مصر و شام) دروازههاى شهر عكا را ساخت و مقدسى مىگويد كه نام جدش روى ديوار شهر عكا نوشته شده است. نسب مادرش به شهر بيار در قومس (دامغان كنوني) برمىگردد يعنى همان محلى كه جدش ابو الطيب از آنجا به بيت المقدس مهاجرت كرد.
ولادت، رشد يافتن و علم آموختن مقدسى
به دليل اين كه مقدسى كتاب احسن التقاسيم را در سن 40 سالگى در سال 375 ه. نوشته است، مىتوان دريافت كه ولادت او تقريبا در سال 335 ه. بوده است. در مورد دوران رشد او اطلاعات چندانى نداريم فقط مىدانيم كه او در شام رشد يافته و در 20 سالگى در مكه بوده است ولى سبب رفتن او به مكه روشن نيست.
مقدسى در طفوليت به بغداد منتقل شد و در نزد علما و دانشمندان به فراگيرى علم و فقاهت پرداخت و اولين استاد او ابو الحسين قزوينى بود. او با كتابخانههاى بغداد انس گرفت و شيفته علم جغرافيا گرديد؛از اين رو به كتابهاى جغرافى نويسان پيشين مراجعه نمود و بعد از مطالعه عميق پى برد كه بيشتر اين كتاب‌ها بر اساس مشاهده حضورى نويسنده صورت نگرفته و در برگيرنده اطلاعات درست نيستند. او با اعتماد بر خويش براى جبران غفلت نويسندگان پيشين و نقص كار آنها، مسافرت خود را به شهرها و مناطق مختلف آغاز نمود.
اقامت او در برخى سرزمينها مثل يمن گاهى يكسال و در بعضى جاها چند روز طول مىكشيد و نوشتههاى خود را بر اساس مشاهده خود و نقل از افراد موثق آغاز نمود، و با همه طبقات مردم، گروه‌ها و مذاهب ارتباط داشت، و به منظور استفاده از كتابخانهها و نقشههاى جغرافيايى و اطلاعات حاكمان و اميران و افزايش مهارت خود در بيشتر مناطق با آنها ارتباط برقرار مىكرد.
او در طول سفر، روزگار سخت و متناقضى را تجربه كرده، از يك سو گاهى به كار تجارت مىپرداخت و گاهى او را از مسجد بيرون مىراندند و در اين شرايط دشوار براى بدست آوردن هزينه زندگى به انجام دادن كارهايى مانند جلد گرفتن كتاب و حتى اجير شدن براى حمل كالا روى آورد.
و از سوى ديگر منصبهايى چون امامت مساجد و امين بودن نزد برخى حاكمان و اميران را عهدهدار گرديد و پيشنهاد اداره اوقاف نيز به او شد، امّا اين تناقضها در سختى و راحتى زندگى، او را از نوشتن باز نداشت.
وفات مقدسى
به دليل عدم ذكر زمان وفات او در منابع، تعيين تاريخ خاصى براى وفات او مشكل است امّا چون مقدسى نام خليفه عباسى الطائع را كه از 363 تا 381 ه. خلافت مىكرده، ذكر كرده و از طرف ديگر نام القادر را كه بعد از الطائع خلافت مىكرده، نياورده است؛مىتوان تاريخ وفات او را تقريبا سال 381 ه. دانست.
مسافرت مقدسى
مسافرت او فقط در محدوده قلمروهاى اسلامى صورت گرفت زيرا خود او نيز نامى از شهرهاى ديگر نبرده است. او مسافرتهاى خود را در قرن چهارم هجرى از شرق تا غرب مملكت اسلامى به جز قلمرو اندلس و سند آغاز نمود، امّا اطلاعات او در مورد اندلس همان طور كه خود در كتابش اعتراف كرده از زائران اندلسى كه در سال 377 ه. به مكه رفته بودند، نقل كرده است و به خاطر اين كه خودش آن منطقه را نديده و از شنيدهها نقل كرده است، نوشتههاى او درباره اندلس مبهم و به دور از واقعيت مىباشد. با اين حال نوشتههاى او در اين باره خالى از فايده نيست و اگر گفته مىشود اطلاعات كتاب مقدسى با ارزش است مبالغهاى در كار نيست.
امّا اطلاعات مقدسى در مورد سند به دليل نقل از شنيدهها همانند گزارشهاى او درباره ديگر شهرهاى اسلامى، كامل نيست. گرچه تاريخ نگاران در مورد سفر او به صقليه (سيسيل) شك دارند امّا چون اطلاعات او در اين باره روشن و بى ابهام است. مىتوان شواهدى بر مسافرت او به صقليه به دست داد.
مذهب مقدسى
گر چه مقدسى پيرو مذهب ابو حنيفه بود و آن را برتر از ديگر مذاهب مىدانست ولى به دليل سخنان ستايشآميز او درباره على (ع) و دفاع از ايشان، مىتوان گفت كه گرايش به درستى راه على (ع) و ضديت با معاويه داشته و در برخى جاها نيز به گفتههاى على (ع) استشهاد كرده و در بعضى حوادث از ايشان دفاع كرده است. يكى از اين موارد اين است كه روزى در مسجد جامع واسط خطيب معاويه را ستايش كرد، مقدسى به خطيب اعتراض كرد و خطيب مردم را بر ضد او تحريك نمود، امّا برخى از كاتبان حاضر در مجلس به دليل آشنايى او را از هلاكت نجات دادند.
آثار مقدسى
تلاشهاى علمى مقدسى در كتابش «احسن التقاسيم فى معرفة الاقاليم» روشن و گوياست كه در نتيجه مسافرتهاى فراوان و تجربه او در علم جغرافيا بدست آورده است. او كتاب خود را در سن 40 سالگى كه سن كمال فكر و انديشه است، نوشت. خود او مىگويد: «با همه اطمينان و فراهم بودن شرايط، نوشتن كتاب را تا 40 سالگى و مسافرت به همه قلمروها به تأخير انداختم». مقدسى بعد از اين كه دست نويس خود را بر علما و بزرگان و بويژه عالم خراسانى سيد ابو الحسن على بن الحسن عرضه داشت، آن را در شهر شيراز به نگارش درآورد.
كتاب مذكور در دو نسخه دست نويس يافت شد كه يك نسخه آن بر اساس الفاظ مقدسى در سال 375 ه. و نسخه دوم كه ياقوت حموي از آن بهره برده در سال 378 ه. كامل شده است. در يكى از نسخهها به سامانيان و در ديگرى به فاطميان گرايش دارد به نظر مىرسد گرايش او به سامانيان دور از انتظار نباشد زيرا دربار سامانى از بزرگترين دربارهاى قلمرو اسلامى است و علما و اديبان را در آن جمع كرده است و مقدسى نيز از سيره و روش آنها تمجيد مىكند. امّا گرايش او به فاطميان در نسخه ديگر شايد به لحاظ علاقهاش به علويان باشد.
احسن التقاسيم اولين بار توسط اشپرانگر كه نسخه خطى كتاب را از هند آورد، به اروپا شناسانده شد. اين كتاب در قسمت دوم از مجموعه المكتبة الجغرافية العربية در ليدن هلند و در سال 1877م به همراه ترجمه لاتين آن چاپ شد. چاپ دوم آن سال 1906م به همراه ترجمه فرانسوى و شرح و تعليق، صورت گرفت. و هم چنين سال 1897-1901م در ضمن جزء اول المكتبة الهندية با مقدارى اختصار به چاپ رسيد و به قلم «رانكينگ» و «آزو» ترجمه شد. نسخه خطى ديگرى نيز در قسطنطنيه با عنوان «كتاب الاقاليم» وجود دارد.
مقدسى در يك جا به صراحت مىگويد كه در 375 ق 40 ساله و در مركز فارس بوده، و تأليف كتاب را به پايان برده است. وى همچنين گويد كه دو سال بعد آن را در مكه به يك عالم اندلسى عرضه كرده است. اما باسورث بر پايه عبارتى از احسن التقاسيم چنين حدس مىزند كه اين اثر در پايان دوران سعد الدوله پسر سيف الدوله حمدانى (د 381 ق) تأليف شده است، زيرا در احسن التقاسيم (ص 375) از حكومت خاندان حمدانى بر شهر بدليس به صورت گذشته ياد مىشود.
كتاب بر يك پيش گفتار و دو بخش تقسيم شده است. پيش گفتار كه بيش از يك هفتم كتاب را در بر دارد، شامل اين مطالب است: روش تدوين كتاب، پيشگامان جغرافيا، بيان اصطلاحات، تاريخ تأليف، چند تذكر، فهرست محتويات، درياها و ترسگاههايش، رودخانهها، شهرهاى همنام، لهجهها، شيوه بيان مؤلف، ويژگيهاى هر سرزمين، مذهبها و دسته بندى آنها، راهها، گنبد و بارگاههاى افسانهاى، جدولى براى كارگزاران، اقليمها و نماى كشور اسلام. در بخش نخست 6 اقليم عربى، و در بخش دوم 8 اقليم عجمى معرفى مىشود. در بخش اول نصف جهان اسلام آن روز كه در بيرون جزيرة العرب قرار داشت، عرب ناميده شده است و مردم 5 اقليم بين النهرين، اقور (اثور)، شام، مصر و مغرب (شمال افريقا كه به سبب هم نژاد بودن با تازيان توانسته بودند اين زبان را بياموزند) عرب شمرده شدهاند. در بخش دوم به معرفى 8 اقليم عجمى:خاوران، ديلم، رحاب (ارمنستان، اران و گرجستان) ، كوهستان (آذربايجان و كردستان) ، خوزستان، فارس، كرمان و سند پرداخته است. اين بخش كتاب با يك رساله كوتاه در جغرافيا تأليف قباد، پادشاه ساسانى آغاز مىشود.
احسن التقاسيم همانند صورة الأرض ابن حوقل و المسالك و الممالك اصطخرى حاصل سالها سفر مؤلف به كشورهاى اسلامى آن روزگار است. در حقيقت مؤلف به بخش مركزى جهان اسلام قناعت نكرده و به فلسطين و خراسان نيز سفر كرده است. مؤلف فلسطين، شام، جزيرة العرب، عراق و ايران را درست مىشناسد و ليكن باختر جهان اسلام (مراكش و اسپانيا) را نديده است و در خاور نيز آگاهى درست او از حدود سند تجاوز نمىكند.
مقدسى در سرآغاز كتاب، صفحهاى مسجع و پر تصنع ساخته و در آن از چگونگى سفرها و برخوردهاى خود با طبقات و قشرهاى گوناگون مردم براى به دست آوردن معلومات جغرافيايى سخن گفته است.
اين اثر تنها درباره جغرافياى كشورهاى اسلامى است و مؤلف در توجيه اين مطلب مىگويد: من بلاد كفر را معرفى نمىكنم، زيرا كه بدانها در نيامدهام. حتى درباره برخى از شهرها چون طرطوس مىگويد: چون اكنون به دست روم است، بدان نمىپردازم. او هدف از تأليف كتاب را نشان دادن سودمندى فراگير دانش جغرافيا دانسته، و سعى در ابطال برخورد صرف با اين علم همچون يك وسيله كار، راهنمايى براى راهداران يا وسيله وقت گذرانى و يا حتى خواندن داستانهاى شگفتانگيز براى داستان سرايان كرده است. مىتوان ادعا كرد كه تعريف جغرافيا در اين كتاب به تعريف امروزى آن نزديك شده، و شامل جغرافياى طبيعى، اقتصادى، اجتماعى، انسان شناسى و اعتقادات است.
مقدسی مانند دیگر مورخان و سفرنامه نویسان کتابش را با اقلیم عرب آغاز کرده و ضمن بیان موقعیت هر شهر و تعداد شهرهای آن ،به نحوی بسیار زیرکانه به بیان ویژگیهای مردم در هر منطقه پرداخته است . اما در مورد کتاب او می توان گفت کتابی ارزشمند در باب فرهنگ عامه است .این اثر دو قسمت جداگانه دارد که قسم اول درباره اقالیم عرب و قسم دوم مربوط به ایران می باشد .در هر فصل ضمن بیان ویژگیهای جغرافیایی هر مکان ، بخشی را به آداب و رسوم و فرهنگ و زندگی روزمره مردم اختصاص داده است. مقدسی در بیان آنچه که نوشته می گوید: «مطالب کتاب را به سه نوع تقسیم نمودم اول آنچه که دیده ام ، دوم آنچه که از مردم مورد اعتماد شنیده ام ، سوم نقل آنچه که دیگران نوشته اند . کتابخانه پادشاهی نبوده که ندیده ام و با پارسیان و اهل ذکر معاشرت کردم.»
ویژگی مهم کتاب این است که تمام اموری که مربوط به فرهنگ عامه میباشد در این اثرمی توان یافت . مقدسی چیزی را از قلم نیانداخته است وی از خوراک گرفته تا بازرگانی ، از امور مربوط به عبادت تا امور مربوط به خراج را ذکر کرده است .آنچه که شنیده و دیده و از مطالب کتب دیگر گرفته یکجا گردآوری کرده و در اختیار ما قرار داده است .مردم شناسی مقدسی قابل تحسین است . علاقه مندی به فرهنگ مردم در اقالیم مختلف شرق اسلامی بیش از هر چیزی ناشی از ذوق و ذکاوت اوست. مقدسی درمورد برخی مناطق اطلاعات چندانی بدست نمی دهد .مثلاً آنچه را که در مورد فرهنگ عامه مردم ایران صحبت کرده است درباره عربستان یا عراق نگفته است. او در بخش مربوط به ایران آیین همسر داری در دیلم را بیان کرده است که نشانگر جذابیت این آیین برای او بوده است. وی همچنین امور اقتصادی را مد نظر قرار داده است و از اوزان و کیلها و نوع پول مورد استفاده مردم به خوبی تعریف کرده است.
موضوع بحث در كتاب، تحقيقاتى همه جانبه درباره بخشهاى اسلامى ربع مسكون، بيان حرفههاى اقتصادى-بازرگانى و مذهبى مردمانى است كه در آنجا به سر مىبردند. روش مؤلف عينى و بر اساس مشاهده و بررسى كتابهاى كتابخانههاى رى، رامهرمز، شيراز، بصره و جز آن است. مؤلف مشخصات بخشها را از نظر نفوس، زبان، اختلافات جسمى و اعتقادات مذهبى، اختلاف وسايل توليد، سكهها، خوراك، آبيارى، كالاى وارداتى و صادراتى، راههاى ترسناك، منزلگاهها، فاصله شهرها، همچنين زمين شناسى نواحى گوناگون، فقر و غناى سرزمينها و ديدنيها معين كرده است. مؤلف همچنين در بيان روش كار خود مىگويد: من درباره هر اقليم اصطلاحههاى مردم آنجا را به كار خواهم برد و در جايى ديگر تأكيد مىكند كه از آنچه مردم برآنند، پيروى كرده است. گويا از همين روست كه در اين كتاب سرزمين اثور (موصل باستانى) را به تلفظ محلى «اثور» با «فاى» 3 نقطه نوشته است، و پس از آن ناسخان آن را به صورت «قاف» به ما رساندهاند. از اصطلاحات رايج در اين اثر، كلمه «جند» است كه به معناى ديه وابسته به يك شهر به كار رفته و گويا اصطلاحى محلى بوده، و مانند «اجنادين» از ريشه سريانى گرفته شده باشد. همچنين مؤلف در هر كجا كه نام مناسبى نمىيافته، خود نامگذارى مىكرده است، چنانكه منطقه ارمنستان، اران، گرجستان، آذربايجان و بخشى از كردستان را «رحاب» مىنامد.
مؤلف در كتاب خود توجه ويژهاى به زبان مردم سرزمينهاى مورد نظر دارد، چنانكه آورده است: زبان مردم در اين 8 اقليم عجمى است، برخى از آنها درى و برخى ديگر پيچيده است، همگى آنها فارسى ناميده مىشوند و اختلاف آنها آشكار است و من نمونه سخن هر قوم را خواهم آورد و درباره مردم كرمان گويد: لهجه ايشان فهميدنى و نزديك به لهجه فارسى خراسان است. درباره آذربايجان گويد: 70 زبان در آنجاست و درباره ارمنستان و اران گويد: مردم به ارمنى و ارانى سخن مىگويند، فارسى ايشان فهميدنى و نزديك به لهجه فارسى خراسان است. مردم پيرامون بصره همگى عجم هستند. زبان خوزستانيان رساترين زبان عجمان است و آن را با تازى مىآميزند. در صحار (در جنوب عمان و خاور يمن) فارسيان در اكثريت هستند و در بازارها به فارسى سخن مىگويند. اكثريت مردم عدن و جده پارسى (ايرانى) هستند، اما زبان رايج عربى است. مؤلف همچنين از جشنهاى نوروزى مردم عدن و طبل زنى آنان سخن مىراند.
مقدسي در احسن التقاسيم از اماكن فرهنگى هر شهر نيز سخن به ميان مىآورد و كتابخانه عضد الدوله و فهرستهايش در فارس و كتابخانههاى رى، بصره و رامهرمز را معرفى كرده است. در حقيقت اين مطالب محقق را در بررسى چگونگى اضمحلال فرهنگى هر منطقه يارى مىرساند و از لا به لاى سطور آن مقاومت مردم در حفظ فرهنگ خود هويداست، چنانكه درباره قاضى بغداد-با توجه به اينكه قاضيان نسبت به ديگر مردم به حكام عرب نزديكترند-مىگويد: از اينكه به عربى نادرست سخن مىگفت، شرمسار شدم.
احسن التقاسيم به زبان عربى فصيح تأليف شده است، در عين حال مؤلف فارسى را نيز خوب فهميده و از جملههاى فارسى به درستى استفاده كرده است. همچنين واژگان فارسى را در جملههاى عربى گنجانده است: «و لا ترى مثل آفروشتهم... و دوشابهم».
خردگرايى در سراسر اين كتاب آشكار است، هر چند كه به حد بى طرفى نمىرسد. داستان ابن مره كه در اين كتاب آمده است، بويى از داستان برزويه طبيب در كليله و دمنه و ابن مقفع را دارد. مؤلف همنشينى با فقيهان و صوفيان و حتى آموختن از داستان سرايان را وظيفه جست و جوگرايانه خود مىشمارد. از تعبد و تعصب و از دشنام و دروغ پردازى دورى مىجويد. همچنين تمايل او به ابو حنيفه، كراميان، شيعه و صوفيان نشان سعه صدر و جست و جوگرى او از حقايق فلسفى و مذهبى براى گزينش بهترهاست و همين امر او را به برداشتهاى عرفانى از اسلام كمك كرده است، چنانكه از كشاكش او در مسجد واسط آشكار مىشود كه وى از مبلغان و طرفداران راستين اسلام بوده است.
احسن التقاسيم آيينهاى است كه اوضاع جغرافياى طبيعى، سياسى، اقتصادى و اعتقادى در كشورهاى اسلامى را به خوبى مىنماياند. در اين كتاب اشارههايى درباره تاريخ خاندانهاى حكومتى آمده است: عباسيان، بويهيان و سامانيان. مؤلف همچنين به بررسى تعصبات مذهبى و ميزان نفوذ مذاهب فقهى مىپردازد. براى نمونه درباره نفوذ شيعيان و ديگر مذاهب چنين مىگويد: شيعيان در عمان، و كراميان در بيت المقدس آزاد بودند، اما معتزليان در عمان در نهان مىزيستند و اين در اثر فشار قشريان سلفى بود، نه فشار اسماعيليان حاكم؛زيرا در جاى جاى مصر فاطمى، معتزليان و مذهبهاى ديگر و حتى حنبليان آوازهاى داشتند.
مؤلف كه در ميان مرزهاى دو قدرت بغداد و قاهره در آمد و شد بوده، گرايش فرهنگى و خردگرايى ملتها را نيز در شمار خواص جغرافيايى منطقه ياد مىكند و آنها را با يكديگر مىسنجد، تا آنجا كه درباره مردم سوريه مىگويد: در خرد و دانش مانند ايرانيان نيستند، برخى مرتد شدهاند و برخى از ترس جزيه مسلمان ماندهاند. در اين كتاب حتى به عادات ناپسندى كه بر خلاف آيين اسلام در برخى سرزمينها مرسوم گشته، اشاره شده است، از جمله پرورش دادن سگ در مصر، خوردن گوشت سگ و خريد و فروش آشكار آن و دو شوهر داشتن زن.
احسن التقاسيم نخستين بار توسط اشپرنگر كشف، و نسخه خطى آن به اروپا برده شد. وى اين كتاب را مهمترين كتاب جغرافيايى جهان معرفى مىكند، اما كرامرس با نظرى محتاطانهتر آن را اصيل ترين كتاب جغرافيا به زبان عربى شمرده است. مورخان، كتاب احسن التقاسيم را در حلقههاى تكاملى جغرافياى اسلامى پس از اصطخرى و ابن حوقل، سومين حلقه از مكتب ابو زيد بلخى شمردهاند. نسخههاى اوليه احسن التقاسيم همانند كتابهاى اصطخرى و ابن حوقل نقشههايى در بر داشت و ميلر خاورشناس، آن نقشهها را در كتاب «نقشههاى عربى» در اشتوتگارت در سالهاى 1926-1931 م چاپ كرد.
به گفته كراچكوفسكى، مقدسى آنگاه كه احسن التقاسيم را نوشت، آن را در دو نسخه فراهم كرد. يكى از آنها همان است كه مقدسى در 375 ق تأليف آن را به پايان برده، و دومى نسخهاى است كه در 378 ق آن را كامل كرده و اين همان است كه ياقوت حموى از آن سود جسته است. مؤلف نسخه اولى را به سامانيان و دومى را به فاطميان پيش كش كرده است.
تمامى آگاهى ناشران اين كتاب، بر اساس دو نسخه آن است كه در برلين و استانبول نگهدارى شده، و نسخههاى جديدتر، از روى آن نوشته شده است. به نظر مىرسد كه نسخه استانبول كهن‌تر از نسخه برلين است. نسخه برلين به مردى به نام ابو الحسن على بن حسن پيش كش شده است. در اين نسخه از سامانيان به نيكى بيشترى ياد شده است. اين پيش كش در نسخه استانبول ديده نمىشود. اين نسخه به خامه نسخ حسن بن احمد بن محمود بن كمال در رجب 658 ق در 232 برگ 15 سطرى است و فيلم آن در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران محفوظ است. نام كتاب در اين نسخه المسافات و الولايات ياد شده كه عنوان عمومى كتب جغرافى در آن روزگار است. باسورث به نقل از مجير الدين عليمى (860-927 ق) در الانس الجليل بتاريخ القدس و الخليل مىگويد كه از كتاب مقدسى به صورت البديع فى تفصيل مملكة الاسلام ياد كرده است، اما در نسخه ناقص چاپ اين اثر (عمان، 1973 م) مطلب مورد نظر يافت نشد. دخويه نخستين بار اين كتاب را در 1877 م با تعليقات و پيش گفتارى كوتاه در «مجموعه جغرافياى عربى» به چاپ رساند. وى مجددا احسن التقاسيم را پس از بازنگرى ماركوارت و مقابله با نسخه استانبول در 1906 م در ليدن منتشر ساخت. احسن التقاسيم همچنين اولين بار توسط دو تن به نامهاى رنكينگ و آزو به انگليسى ترجمه و در كلكته (1897-1901 م) به چاپ رسيد. همچنين بخشهايى از اين كتاب توسط كرمر (1877 م) ، نالينو (1895 م) و كراچكوفسكى (1937 م) ترجمه شده است. علينقي منزوي در سال 1361 شمسي احسن التقاسيم را به فارسي برگرداند.
مآخذ
احسن التقاسيم في معرفت الاقاليم، ابوعبدالله محمد بن احمد مقدسي، ترجمه علينقي منزوي، تهران، انتشارات كومش، چاپ دوم، 1385.
تاريخ نوشته هاي جغرافيايي در جهان اسلامي، ايگناتي يوليانوويچ كراچوكوفسكي، ترجمه ابوالقاسم پاينده، تهران، انتشارات علمي و فرهنگي، چاپ دوم، 1384.
دايره المعارف بزرگ اسلامي، جلد 6.
سايت تخصصي تاريخ اسلام، محمد ثابت، tarikheslam.com