نوشته محمد نبي ميرزايي 

پيدايش مكاتب جغرافيايي در اسلام

آثار جغرافيايي را كه در طول قرون سوم و چهارم فراهم گرديده است مي‌توان به دو دسته‌ي كلي تقسيم كرد:

1. متوني كه درباره‌ي جهان به طور كلي نوشته شده ولي امپراتوري عباسيان در آنها با تفصيل بيشتري آمده است و در اين آثار سعي شده است تمام اطلاعات غير مذهبي كه در نوشته‌هاي عمومي اسلامي جايي نداشته است گنجانده شود و به همين سبب اين دسته از آثار را متون جغرافيايي غيرمذهبي اين دوره ناميده‌اند. نويسندگان اين آثار وضع جغرافيايي و شبكه‌ي راههاي دوره‌ي عباسيان را توصيف كرده و مطالب مربوط به جغرافياي رياضي، نجومي، طبيعي و انساني و اقتصادي را به رشته‌ي تحرير درآورده‌آند. نمونه‌ي برجسته‌ي اين گونه جغرافيدانان عبارتند از: ابن خردادبه، يعقوبي، ابن فقيه قدامه و مسعودي. از آنجا كه عراق در اين دوره مهمترين مركز تعليمات جغرافيايي بوده است و بيشتر جغرافي‌دانان بدانجا تعلق داشته‌آند مي‌توان براي سهولت امر عنوان مكتب عراقي را براي آنها به كار برد.

2. متوني كه توجه خود را به جهان اسلام محدود ساخته و نمونه‌ي برجسته‌ي اين‌گونه جغرافي‌دانان عبارتند از: اصطخري، ابن حوقل و مقدسي و به اين افراد كه از ابوزيد بلخي پيروي كرده‌اند مي‌توان به پيروان مكتب بلخي تعبير نمود.

مكتب عراقي و جغرافيا نويسان مشهور آن

بعد از آنكه بغداد به پايتختي امپراتوري عباسي انتخاب گرديد، عراق طبيعتاً جايگاه مركزي و سياسي با اهميتي در جهان اسلام بدست آورد و به همين دليل مي‌بينيم يعقوبي مركز جهان (صورة الارض) را عراق مي‌داند و مركز عراق را بغداد، زيرا اين شهر نه تنها بزرگترين شهر جهان و داراي شكوهي بي‌نظير بود بلكه مركز حكومت بني‌عباس نيز به‌ شمار مي‌رفت و به خاطر همين يعقوبي كتاب البلدان خود را با توصيف بغداد شروع مي‌كند. ابن خرداذبه و مسعودي نيز درباره‌ي عراق نظر مشابهي با يعقوبي دارند. پس مي‌توان يكي از ويژگيهاي مكتب عراقي را اين دانست كه پيروان مكتب عراق غالباً عراق را مركز عالم مي‌دانند.

برخلاف اين جغرافي‌دانان يادشده قدامه و ابن فقيه نيز كه پيرو مكتب عراقي هستند را مي‌بينيم كه عربستان و مكه را بر عراق و بغداد مقدم مي‌دارند و به همين دليل مشاهده مي‌كنيم كه قدامه در كتاب خود تمام راههايي را كه به مكه ختم مي‌شود قبل از راههايي شرح داده كه به بغداد ختم مي‌شود و همچنين قدامه و ابن فقيه براي بغداد (عراق) از آن جهت اهميت قائل هستند كه پايتخت مملكت الاسلام است و به اين ترتيب آنان بغداد را با اهميت مي‌شمارند از نگاه سياسي و اداري.

يكي از ويژگيهاي مهم آثار ابن خرداذبه و يعقوبي و قدامه در اين است كه مطالب آنان به ترتيب چهار جهت اصلي يعني مشرق و مغرب و شمال و جنوب و براساس تقسيم جهان به چهار بخش تنظيم و توصيف شده است و اين روش توصيف از روش جغرافي‌دانان ايراني نشات گرفته است.

مكتب بلخي و جغرافيانويسان مشهور آن

همانطور كه قبلاً نيز ذكر شد اشخاصي مانند اصطخري و ابن حوقل و مقدسي از شخصي به نام ابوزيد بلخي پيروي كردند و به اين ترتيب مي‌توان از اين افراد به عنوان مشهورترين جغرافيانويسان مكتب بلخي ياد نمود و بايد اين نكته را نيز فراموش نكنيم كه جغرافيانويسان مكتب بلخي خدمات زيادي به جغرافياي اسلامي كردند زيرا آنها نه تنها دايره‌ي بحث خودشان را به سرزمينهاي اسلامي محدود ساختند (برخلاف جغرافيانويسان مكتب عراقي كه آنها از كل جهان بحث مي‌كنند) بلكه آنان به دنبال مطالب و احاديثي مي‌گشتند كه با آموزه‌هاي اسلام و با كتاب و سنت مطابقت داشته باشد و به عنوان مثال آنها جهان را به پرنده‌اي بزرگ تشبيه مي‌كردند و اين تشبيه ماخوذ از حديثي بود كه از عبدالله بن عمروبن عاص روايت شده بود و يا مثلاً آنها طبق سوره‌ي فرقان آيه‌ي 53 معتقد بودند كه خشكيهاي زمين به شكل دايره بوده است و آن در احاطه‌ي بحر محيط قرار داشته است و از آن دو خليج (مديترانه و اقيانوس هند) به داخل خشكيها راه مي‌يافت بدون اينكه به هم متصل گردند و اين دو برزخ در درياي قلزم از همديگر جدا مي‌شدند و اين مفهومي بود كه آنان از قرآن اقتباس كرده بودند.

بنابراين، مكتب بلخي برخلاف مكتب عراقي به جهان اسلام بيشتر توجه دارد تا جايي كه پيروان مكتب بلخي مكه را مركز عالم مي‌دانند و جغرافياي آنها جغرافياي مذهبي مي‌باشد.

تقسيمات جهان برحسب دو مكتب

تقسيمات جغرافيايي جهان براساس دو مكتب متفاوت مي‌باشد. مثلاً مكتب عراقي غالباً بعد از اينكه جهان را به بخش معمور و غيرمعمور تقسيم‌بندي مي‌كند قسمت معمور جهان را به هفت اقليم قسمت مي‌نمايد همانطوري كه مسعودي مي‌نويسد: ((كل ما كان من الارض معموراً فهو مقسوم بسبعة اقسام يسمي كل قسم منها اقليماً)) ولي برخلاف جغرافي‌دانان مكتب عراقي، جغرافي‌دانان مكتب بلخي جهان را به اقاليم متعددي تقسيم مي‌كنند.

ويژگيهاي مكتب عراقي

1. مركز عالم عراق مي‌باشد؛

2. تقسيم اقاليم به اقاليم سبعه؛

3. جغرافيا، جغرافياي جهان است؛

4. جغرافياي طبيعي، رياضي، نجومي، انساني و اقتصادي مي‌باشد؛

5. جغرافياي غيرمذهبي مي‌باشد.

ويژگيهاي مكتب بلخي

1. مركز عالم مكه مي‌باشد؛

2. جهان را به پرنده‌اي تشبيه كرده‌اند؛

3. جغرافيا، جغرافياي جهان اسلام است؛

4. اقاليم متعدد هستند؛

5. جغرافياي جهان اسلام مي‌باشد؛

6. جغرافياي مذهبي.