دولت گوک ترکها
نخستین بار در تاریخ 439م از قبایل آشینا نام رفته است. این قبایل در دامنهٔ کوه‌های اورال چنان در طول زمان با هم جوش خوردند که صد سال بعد به سال 552م، مجموعهٔ واحدی را تشکیل می‌دادند که آنان را ترک باستان و یا تورکیوت نامیده‌اند. ترکان در مدتی کوتاه سرزمین وسیعی را به تصرف درآوردند و تا مرزهای ایران پیش تاختند.
در 552م بومین خان دولت گوک ترک را تأسیس کرد که تا 744م پابرجا بود. مرکز حکومت گوک ترکها شهر اردو بالیق نام داشت که در 47 درجه و 26 دقیقه شمالی و 102 درجه و 40 دقیقه شرقی واقع بود و در 17 کیلومتری شمال قراقروم بود. بومین خان در فوریه 552م آناگوی، خان روران را در شمال هوایهوانگ در 40 درجه و 46 دقیقه شمالی و 114 درجه و 53 دقیقه شرقی شکست داد و دولت گوک ترک را بنیان گذاشت. بومین خان کمی بعد درگذشت و پسرش موقان خاقان در شرق و برادرش ایستمی خاقان در غرب فرمانروا شدند. ایستمی به یاری دولت ساسانی، هپتالها را در 557م شکست داد و ترکان با ایران همسایه شدند. موقان خاقان هم قرقیزها و ختنیها را مطیع ساخت. مرزهای دولت ترکان در سال 576م از غرب به شبه جزیره کریمه و از جنوب به آمودریا می رسید.
به سبب اختلافاتی که بین خاقانات ترک به وجود آمد در جنگی که از سال ۶۰۰ تا ۶۰۳ میلادی به طول انجامید، خاقانات ترک به دو خاقانات غربی و شرقی بخش شدند. شیبی خاقان که خان ترکان شرقی بود، در 11 سپتامبر 615م، امپراتور یانگ، فرمانروای چین، را در یانمن - 39 درجه و 4 دقیقه شمالی و 112 درجه و 57 شرقی - شکست داد. ایللیگ خاقان در 23 سپتامبر 626م تا دروازه پایتخت چین یعنی چانگان پیش رفت ولی کار به صلح انجامید.
چینیها در 27 مارس 630م ترکان شرقی را شکست دادند و ترکان شرقی تا 50 سال زیر فرمان امپراتوری چین بودند.
ترکان غربی که با ایران ساسانی همسایه بودند، با دولت بیزانس همکاری داشتند تا راه ابریشم را از کنترل ایران خارج کنند. پایتخت ترکان غربی سویاب در 6 کیلومتری توکموک – 42 درجه و 50 دقیقه شمالی و 75 درجه و 17 دقیقه شرقی – در قرقیزستان امروزی بود. ترکان برای نخستین بار در 588م به خراسان یورش بردند ولی با بهرام چوبین روبرو گشته و شکست خوردند. تولوق یبغو در ژانویه 628م به دربند و آذربایجان حمله کرد و در غارت این مناطق با امپراتور هراکلیوس همراه شد. او یک بار دیگر در آوریل 630م به ارمنستان حمله کرد ولی کمی بعد درگذشت. دولت ترکان غربی در 659م توسط امپراتوری چین برچیده شد و قلمرو آنان میان اویغورها، تورگشها،خزرها و بلغارها تقسیم شد.
در ابتدا سیاست ترک‌هایی که آسیای میانه را اشغال کرده بودند از سیاست هپتالها تفاوت قابل ملاحظه ای نداشت یعنی آنان به حاکمان محلی باج و مالیات می‌بستند. خاندان سلطنتی پیشین و قواعد و موازینی که در ایام گذشته، هنوز در محلات متداول بود، تغییر نپذیرفت ولی تدریجاً وضعیت تغییر کرد و ترکها در آسیای میانه نظام ادارهٔ امور را فرا گرفتند. اعیان و اشراف ترک در حرص و طمع افتادند و والی ناحیه چاچ (تاشکند کنونی) را کشته، به جای او «داله» نام ترک را نشاندند. در سال ۶۱۸ میلادی در عهد تولوق یبغو خان حاکم خاقانات ترک غربی اصلاحاتی اعلان گردید که طبق آن خاقان مذکور تمام حاکمان محلی را والیان خود خوانده، به همهٔ آنها عنوان داد. در سیاست او زوری با زاری توأم استفاده می‌شد مثلاً یکی از تواناترین حاکمان سمرقند را به دامادی خود درآورد. زمانی که سپهسالار ایران سمبات بگراتونی در سال 619م به هپتالها حمله برد، تولوق یبغو به مدد آنان آمد و پادگان ایرانی مجبور به عقب نشینی شد. بدین ترتیب تمام تخارستان از سلطهٔ ساسانیان خارج شد. گرفتاری‌های خسرو پرویز شاه ساسانی و پیکارهای او در غرب و مقاومت شدید دولت روم شرقی سبب شده بود که وی نتواند چنان که باید به اقدامات لازم در امور مرزهای شرقی دست زند. بدین روال طی سالهای ۶۲۰ تا ۶۳۰ میلادی، مرزهای شرقی ایران بی‌دفاع ماند. آنچه در مآخذ آورده‌اند که تولوق یبغو فارس را اشغال کرد به همین معنی می‌باشد. خان ترکان غربی جنوب افغانستان را تسخیر کرد و به همین ترتیب تمام شمال و غرب پاکستان امروزی به تصرف ترکها درآمد یا حداقل به ترکها مطیع گردید. تولوق یبغو در سال ۶۳۰ میلادی و کمی پس از غارت کردن ارمنستان وفات یافت. بعد از مرگ او وضعیت خاقانی غربی ترک بی‌ثبات شد و جنگ و جدال، آشوب و فتنه بین اشراف بر سر نواحی زراعت پرور آسیای میانه فلاکت بسیاری آورد و تاراج و غارت و تاخت و تاز ابعاد گسترده پیدا کرد، مثلاً والی فرغانه کشته شد و در شمال فرغانه والیان ترک به سر کار آمدند. به سبب اوضاع داخلی و خارجی سیاسی، خاقانات غربی ترک بطور کامل منقرض گردیدند. در سال ۶۵۹ میلادی، خاقانات غربی، توسط امپراتور چین از بین رفته و دیگر هرگز سر برنیافراشت.
دومین دوره از فرمانروایی ترکان در سال 681م آغاز شد. آنها از غرب تا سمرقند پیش رفتند ولی در سال 712م با مسلمانان روبرو شدند و کمی بعد، قبایل اویغور وارد میدان شدند و سرانجام در 744م دولت ترکان از صفحه سیاسی آسیا برچیده شد. اویغورها دولتی را تأسیس کردند که تا 848م پابرجا بود.