تقویم ایرانی
گاهشماری ایرانی
گاهشماری هجری شمسی که امروزه در ایران کاربرد دارد، مبتنی بر گاهشماری جلالی است که 9 سده پیش از این ابداع شد.
گاهشماری جلالی به نام جلال الدوله ملکشاه سلجوقی نامیده شده است. ملکشاه در سال 467ق (453خ) دستور داد تا برای اصلاح گاهشماری ایرانی، چند تن از دانشمندان زمان همکاری کنند و آغاز سال را با آغاز بهار و لحظه اعتدال بهاری برابر سازند. افرادی که در تدوین گاهشماری جلالی نقش داشتند، عبارتند از: عمر بن ابراهیم خیامی نیشابوری (حکیم عمر خیام)، ابوالمظفر اسفزاری، میمون بن نجیب واسطی، ابوالفتح عبدالرحمان خازنی، محمد بن احمد معموری، ابن کوشک بیهقی مباحی و ابوالعباس فضل بن محمد لوکری.
نخستین روز از گاهشماری جلالی برابر با 9 رمضان 471ق و 15 مارس 1079م بود. در آن هنگام نوروز یزدگردی 18 روز زودتر از اعتدال بهاری قرار داشت و در واقع با افزودن 18 روز کبیسه به سال یزدگردی، آغاز سال به آغاز بهار منتقل گردید. نخستین روز از نخستین سال در گاهشماری جلالی برابر بود با روز یکم فروردین سال 458 هجری شمسی.
نخستین بار که اصطلاح هجری شمسی برای تقویم ایرانی به کار رفت، در سال 1264خ بود. عبدالغفار نجم الدوله اصفهانی (1222 تا 1287خ) که استاد ریاضیات دارالفنون بود، در آن سال این اصطلاح را به جای تقویم جلالی، برای گاهشماری ایران به کار بست. در اسفند 1289خ، مجلس شورای ملی قانونی تصویب کرد که بر اساس آن، مقرر شد که گاهشماری هجری شمسی در اسناد دولتی استفاده شود. آن گاهشماری از هجرت پیامبر سالشماری می شد؛ ولی نام ماهها، همان نام بروج دوازده گانه (حمل تا حوت) بود. طول هر ماه نیز به میزان توقف خورشید در آن برج بود و از 32 روز (تیرماه) تا 29 روز (دیماه) در نوسان بود. در 11 فروردین 1304خ، بر اساس مصوبه مجلس شورای ملی، تقویم رسمی ایران از هجری قمری و هجری شمسی برجی، به هجری شمسی تغییر کرد. در این گاهشماری، شش ماه نخست سال، 31 روزه و 5 ماه بعدی، 30 روزه و ماه اسفند 29 روزه شد. نام ماهها نیز به نامهای ایرانی (فروردین تا اسفند) تغییر پیدا کرد.
برای پیدا کردن سالهای کبیسه (366 روزه) در تقویم هجری شمسی، دستور کار ساده ای وجود دارد؛ اگر لحظه تحویل سال یا همان اعتدال بهاری، پیش از ظهر روز 366 و پس از ظهر روز 365 باشد، در آن صورت، سال سپری شده کبیسه نبوده و 365 روزه است. اگر لحظه تحویل سال پس از ظهر روز 366 باشد، سال سپری شده کبیسه و 366 روزه خواهد بود. در این دستور کار باید یکی از نیمروزها را به عنوان پایه محاسبات در نظر گرفت و لحظه تحویل سال را با هنگام ظهر بر روی آن نیمروز سنجید. دو پیشنهاد برای نیمروز مورد نظر وجود دارد؛ برخی نیمروز مرکزی ایران (52 درجه و 30 دقیقه شرقی) را پایه محاسبات قرار می دهند و برخی نیز نیمروز شهر تهران (51 درجه و 25 دقیقه شرقی) را به عنوان پایه سنجش لحظه ظهر در نظر می گیرند. نگارنده با نظر دوم هماواست. هنگام ظهر در روز مورد نظر و در نیمروز شهر تهران، در ساعت 12 و 12 دقیقه است.
با استفاده از این دستور کار می توان سالهای کبیسه را در گاهشماری خورشیدی تعیین نمود. برخی از پژوهشگران، بدون توجه به این دستور کار، دوره های منظمی برای کبیسه گیری تنظیم کرده اند که با استفاده از آنها، در هر سده دو یا سه بار اتفاق می افتد که لحظه تحویل سال در صبح آخرین روز اسفند و یا در بعد از ظهر روز یکم فروردین قرار می گیرد که برای گاهشماری دقیق ایرانی، چندان خوشایند نیست. در زیر چند نمونه از این اختلاف زمان را نشان می دهیم.
بر پایه دوره های 128 ساله، یکم فروردین 987خ روز جمعه می شود؛ در حالی که لحظه تحویل سال در ساعت 10 و 49 دقیقه بامداد پنجشنبه بوده است. چند نمونه دیگر به شرح زیر است:
چهارشنبه یکم فروردین 1115خ؛ تحویل سال در ساعت 11 و 4 دقیقه سه شنبه
پنج شنبه یکم فروردین 1144خ؛ تحویل سال در ساعت 12 ظهر چهارشنبه
چهارشنبه یکم فروردین 1177خ؛ تحویل سال در ساعت 12 و 8 دقیقه سه شنبه
سه شنبه یکم فروردین 1210خ؛ تحویل سال در ساعت 11 و 56 دقیقه دوشنبه
دوشنبه یکم فروردین 1243خ؛ تحویل سال در ساعت 11 و 40 دقیقه یکشنبه
پس از سال 1243خ، دیگر این رویداد پیش نمی آید؛ تا آنکه در آغاز سال 1404خ، مشکل به گونه ای دیگر رخ می نماید. یعنی لحظه تحویل سال در بعد از ظهر یکم فروردین قرار می گیرد. به شرح زیر:
پنج شنبه یکم فروردین 1404خ؛ تحویل سال در ساعت 12 و 30 دقیقه همان روز
چهارشنبه یکم فروردین 1437خ؛ تحویل سال در ساعت 12 و 33 دقیقه همان روز
طول متوسط سال خورشیدی 365 روز و 5 ساعت و 49 دقیقه است. در یک بازه زمانی 5050 ساله از 3542- تا 1508خ؛ کوتاه ترین سال، 2077- (1456 پ.م) و طول آن 365 روز و 5 ساعت و 31 دقیقه بود. درازترین سالها، 841- (220 پ.م) و 355- (267م) بودند که 365 روز و 6 ساعت و 4 دقیقه بودند. در بیست سال گذشته، سال 1376خ با 365 روز و 6 ساعت، درازترین؛ و سالهای 1385 و 1386خ با 365 روز و 5 ساعت و 41 دقیقه، کوتاه ترین سالها بودند.
دوره 128 ساله برای تعیین سالهای کبیسه، دقیق ترین دوره برای کبیسه گیری است و از سوی پژوهشگران ایرانی معاصر، نیز پیشنهاد شده است؛ ولی همان گونه که پیشتر گفته شد، به سبب مغایرت داشتن این دستور کار با دستور کار اصلی (فاصله لحظه اعتدال با لحظه ظهر)،، نمی توان از دوره 128 ساله برای تعیین سالهای کبیسه بهره برد. ما در زیر، با توجه به لحظه تحویل سال و فاصله آن از لحظه ظهر به افق تهران، دوره های 29 ساله و 33 ساله و 37 ساله را نشان می دهیم.
آغاز یک دوره 33 ساله در سال 852خ می باشد. یعنی سالهای 846 و 851خ کبیسه بوده اند و کبیسه پنجینه (خماسی) در پایان هر دوره قرار می گیرد. سالهای پایانی هر دوره و لحظه تحویل آنها به شرح زیر است:
851خ در ساعت 11 و 42 دقیقه
884خ در ساعت 11 و 44 دقیقه
917خ در ساعت 11 و 38 دقیقه
950خ در ساعت 11 و 43 دقیقه
979خ در ساعت 12 و 7 دقیقه. دوره 29 ساله.
1016خ در ساعت 11 و 23 دقیقه. دوره 37 ساله.
1049خ در ساعت 11 و 32 دقیقه
1078خ در ساعت 12 و 4 دقیقه. دوره 29 ساله.
1111خ در ساعت 12 و 3 دقیقه
1144خ در ساعت 12 ظهر
1177خ در ساعت 12 و 5 دقیقه
1210خ در ساعت 11 و 56 دقیقه
1243خ در ساعت 11 و 40 دقیقه
1276خ در ساعت 11 و 46 دقیقه
1309خ در ساعت 12 ظهر
1342خ در ساعت 11 و 50 دقیقه
1375خ در ساعت 11 و 33 دقیقه
1408خ در ساعت 11 و 31 دقیقه
1441خ در ساعت 11 و 36 دقیقه
1470خ در ساعت 12 و 11 دقیقه. دوره 29 ساله.
1503خ در ساعت 12 و 4 دقیقه
1536خ در ساعت 12 و 8 دقیقه
1573خ در ساعت 11 و 24 دقیقه. دوره 37 ساله.
1602خ در ساعت 12 و 7 دقیقه. دوره 29 ساله.
1635خ در ساعت 11 و 59 دقیقه
1668خ در ساعت 11 و 56 دقیقه
1701خ در ساعت 12 و 1 دقیقه
1734خ در ساعت 12 ظهر
1767خ در ساعت 11 و 48 دقیقه
1800خ در ساعت 11 و 45 دقیقه
1833خ در ساعت 11 و 45 دقیقه
1866خ در ساعت 11 و 57 دقیقه
1899خ در ساعت 11 و 48 دقیقه
1932خ در ساعت 11 و 20 دقیقه
1965خ در ساعت 11 و 23 دقیقه