کوروش بزرگ
روز 29 اکتبر یا 7آبان، روز بزرگداشت کوروش بزرگ است. این پادشاه نیکنام که پایه گذار شاهنشاهی هخامنشی بود، در حدود سال 530 پ.م از دنیا رفت.
کوروش از خاندان هخامنش و از قوم پارس بود.پارسها در سده نهم پیش از میلاد در سرزمینی که امروزه به نام آنها، پارس، خوانده می شود؛ ساکن شدند. هخامنش در آغازین سالهای سده هفتم پیش از میلاد حکومت پارسوماش را بنیان گذاشت. چیشپیش پسر هخامنش که در 675 پ.م جانشین پدرش شد، شهر انشان را تصرف کرد و خود را شاه انشان خواند. این شهر که امروزه تل مالیان نام دارد (30 و 1 شمالی، 52 و 24 شرقی)، از آغاز هزاره دوم تا پایان سده هشتم پیش از میلاد بخشی از قلمرو دولت عیلام شمرده می شد. ویرانه های انشان امروزه در 60 کیلومتری شمال غرب شیراز برجا است. چیشپیش در 640 پ.م درگذشت و کوروش جای پدر را گرفت. حدود 40 سال بعد، کمبوجیه پسر کوروش به شاهی رسید و در 559 پ.م کوروش دوم پسر کمبوجیه جانشین پدرش در حکومت انشان شد.
از دوران کودکی کوروش دوم چندان آگاهی درست و تاریخی ای در دست نیست. سال زایش او را 600 یا 576 پ.م تخمین زده اند. در داستانها آمده که پدر کوروش (کمبوجیه) با ماندانا دختر آخرین شاه ماد (ایشتوویگو یا آستیاگ) عروسی کرد. آستیاگ در خواب دید که پسر ماندانا موجب نابودی پادشاهی ماد خواهد شد؛ به همین سبب به وزیرش هارپاگ فرمان داد تا نوزاد را از میان ببرد. وزیر هم این کار را به چوپانش واگذار نمود. همسر چوپان که به تازگی نوزادش را از دست داده بود، از کشته شدن شاهزاده جلوگیری کرد و او را به جای فرزند خود پرورش داد. بدین ترتیب، کوروش از مرگ رهایی یافت.
کوروش که در 559 پ.م در انشان به قدرت رسید، از همان سالهای نخستین، آهنگ گسترش قلمرو فرمانروایی کرد. شورش پارسها بر ضد پادشاه ماد در تابستان 553 پ.م آغاز گردید. نخستین نبرد میان سپاهیان شاه ماد با کوروش در بهار 552 پ.م در جایی به نام هیربا رخ داد که با پیروزی شکننده پارسها همراه بود. دومین نبرد در سال 551 پ.م روی داد که طی آن، آستیاگ مادی توانست کوروش را شکست دهد. نبرد سرنوشت ساز در سال 550 پ.م روی داد و چون هارپاگ (وزیر آستیاگ) به کوروش پیوست؛ مادها شکست خوردند و هگمتانه به تصرف پارسها درآمد. بدین ترتیب، فرمانروایی 150 ساله مادها بر ایران پایان یافت و شاهنشاهی هخامنشی جای آن را گرفت که تا 330 پ.م نیز پابرجا بود.
کوروش پس از سامان دادن به امور داخلی ایران، برای گشودن قلمرو لیدی لشکر آراست. نخستین نبرد میان ایرانیان و لیدیاییها در پاییز 547 پ.م در پتریا واقع در کاپادوکیه روی داد که با شکست کرزوس (شاه لیدی)همراه بود. نبرد دوم در دسامبر همان سال در تیمبرا (39 و 57 شمالی، 26 و 14 شرقی) رخ داد.این مکان همان محل تروای باستانی بود. کرزوس شکست خورد و به سارد (پایتخت لیدی) در 350 کیلومتری جنوب شرقی عقب نشست. سارد (38 و 29 شمالی، 28 و 2 شرقی) در نوامبر 546 پ.م به دست ایرانیان افتاد. کوروش پس از مطیع کردن مهاجر نشینهای یونانی در آسیای صغیر به پارس بازگشت.
هدف بعدی کشور گشایی کوروش، قلمرو بابل بود. سپاه ایران در پایان تابستان 539 پ.م به مرز شمالی قلمرو بابل رسید. بابلیها در نبرد اوپیس (170 کیلومتری شمال پایتخت بابل) در کنار رود دجله شکست خوردند. این جنگ چهار روزه در 28 سپتامبر 539 پ.م به پایان رسید و طی آن، بلشزر یا بالتازار (ولیعهد بابل) کشته شد. ایرانیان در 6 اکتبر شهر سیپار را نیز تصرف کردند و سرانجام در 13 اکتبر بود که گوبارو (فرماندار گوتیوم و سپهسالار ایران) وارد شهر بابل شد و به پادشاهی 17 ساله نبونید پایان داد. کوروش در 29 اکتبر 539 پ.م وارد شهر بابل شد و از این رو، این روز را (روز جهانی کوروش) نامیده اند. کمبوجیه (کامبیز) از سوی پدرش کوروش، فرماندار بابل شد و کوروش به پارس بازگشت.
درباره مرگ کوروش روایات گوناگون هست اما مشهورترین روایت همان است که توسط هرودوت گفته شده است: کوروش برای جنگیدن با صحرا گردان ماساژت به شمال شرقی خراسان رفت. تومیریس که شهبانوی ماساژتها بود، به پیشنهاد ازدواج کوروش پاسخ رد داد و جنگ میان دو گروه درگرفت. پسر تومیریس کشته شد. تومیریس نیرنگ زد و کوروش را برای عروسی با خود فراخواند. کوروش به نزد تومیریس رفت و کشته شد. داستان هرودوت درباره مرگ کوروش، با شخصیت این پادشاه سازگار نیست! کوروش کسی نبود که به خاطر عروسی با یک زن، سرزمین خود و امنیت خود و سپاهش را به خطر افکند. شاید حقیقت این باشد که کوروش برای رویارویی با حملات صحراگردان به سیردریا لشکر کشیده و در جنگ کشته شده باشد.
بر اساس نوشته های بابلی می توان حدس زد که مرگ کوروش در 4 دسامبر 530 پ.م اتفاق افتاده است. البته نوشته هایی نیز که نام کمبوجیه در آن آمده است و مربوط به ماه اوت همین سال است، یافت شده است.
همسر کوروش که از خاندان هخامنش بود، کاساندانه دختر فرناسپ نام داشت. کوروش از او دارای دو پسر به نامهای کمبوجیه و بردیا و دو دختر به نامهای آتوسا و آرتیستونه شد. هر دو دختر با داریوش بزرگ عروسی کردند و خشایارشا از آتوسا زاده شد. کاساندانه در 21 مارس 538 پ.م درگذشت و همانند کوروش در پاسارگاد به خاک سپرده شد. پاسارگاد (30 و 12 شمالی، 53 و 11 شرقی) در 140 کیلومتری شمال شرق شیراز واقع است. این شهر نخستین پایتخت شاهنشاهی هخامنشی بود.
شخصیت کوروش در قرآن و تورات هم ستوده شده است. یهودیان به خاطر رها شدن از بند بابلیان، کوروش را مسیح نامیدند. در قرآن نیز از ذوالقرنین نام رفته که همان کوروش هخامنشی است. سخنان کوروش که بر روی یک استوانه کشف شده و به بیانیه حقوق بشر مشهور است؛ نشانگر اندیشه نیک این مرد ایرانی است.